Khi công nghệ số và y tế công cộng gặp nhau, một mô hình mới đang định hình cách chúng ta tiếp cận phòng chống HIV/AIDS
Bối cảnh toàn cầu: Công nghệ tạo ra bước ngoặt trong phòng chống HIV
Trong thời đại số, ứng dụng hẹn hò đã vượt ra ngoài phạm vi công cụ kết nối tình cảm đơn thuần để trở thành nền tảng quan trọng trong công tác phòng chống HIV/AIDS toàn cầu. Việc tích hợp các dịch vụ y tế vào không gian kỹ thuật số này đã tạo ra bước đột phá quan trọng, đặc biệt khi tình hình lây nhiễm HIV trong một số nhóm cộng đồng vẫn đang diễn biến phức tạp.
Trên thế giới, mô hình kết hợp giữa ứng dụng hẹn hò và các dịch vụ xét nghiệm HIV tại nhà đã chứng minh hiệu quả rõ rệt. Tổ chức Building Healthy Online Communities (BHOC) – một liên minh các chuyên gia y tế công cộng – đã thành công trong việc hợp tác với các ứng dụng hẹn hò để tích hợp thông tin và dịch vụ sức khỏe tình dục. Từ việc nhắc nhở xét nghiệm định kỳ đến cung cấp quyền tiếp cận các bộ xét nghiệm HIV tại nhà, sáng kiến này đã mang lại sự thuận tiện và riêng tư cho người dùng.
Chương trình TakeMeHome – một trong những thành quả nổi bật của sự hợp tác này – đã cung cấp bộ xét nghiệm HIV tự thực hiện cho hơn 500.000 người ở Mỹ. Đáng chú ý, một phần ba người sử dụng dịch vụ này là những người lần đầu tiên xét nghiệm HIV, cho thấy hiệu quả của mô hình trong việc vượt qua rào cản tiếp cận.
Grindr – ứng dụng hẹn hò phổ biến trong cộng đồng nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) – đã tiên phong trong việc tích hợp nút đặt hàng bộ xét nghiệm HIV trực tiếp trong giao diện ứng dụng. Người dùng chỉ cần thao tác đơn giản trong vòng chưa đầy một phút để đặt bộ xét nghiệm tự thực hiện tại nhà, loại bỏ rào cản về thời gian, địa điểm và nỗi lo về sự kỳ thị.
Việt Nam: Thách thức song hành cùng tiềm năng
Tại Việt Nam, dù mô hình này vẫn còn khá mới mẻ, nhưng tiềm năng ứng dụng là rất lớn, đặc biệt khi xét đến bối cảnh dịch HIV/AIDS hiện tại của đất nước.
Diễn biến dịch HIV/AIDS ở Việt Nam
Theo số liệu của Cục Phòng, chống HIV/AIDS, ước tính có hơn 267.000 người nhiễm HIV trên cả nước. Chỉ trong 9 tháng đầu năm 2024, Việt Nam ghi nhận 11.421 trường hợp phát hiện mới HIV dương tính và 1.263 trường hợp tử vong. Năm 2023, con số là 13.445 ca nhiễm mới và 1.623 ca tử vong.
Đáng chú ý, có sự chuyển dịch rõ rệt trong hình thái lây nhiễm HIV ở Việt Nam. Từ việc lây truyền chủ yếu qua đường máu ở nhóm nghiện chích ma túy, hiện nay con đường lây nhiễm chính là qua quan hệ tình dục không an toàn. Trong đó, nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) chiếm tỷ lệ cao nhất trong số người nhiễm HIV mới phát hiện, với 42,2% trong năm 2024.
Theo lãnh đạo Cục Phòng, chống HIV/AIDS, “nhóm MSM liên tục chiếm tỉ lệ cao trong số mới phát hiện hằng năm (trên 40%). Kết quả ước tính và dự báo cũng cho thấy MSM là nhóm nguy cơ chính của dịch HIV tại Việt Nam”.
Mức độ lây nhiễm HIV trong nhóm MSM đã tăng đáng kể trong những năm gần đây. Năm 2014, tỷ lệ nhiễm HIV trung bình trong nhóm này là 6,7%, đến năm 2017 tăng lên 12,2% và đến năm 2020 là 13,3%. Đặc biệt, ở khu vực miền Nam hiện nay, cứ 100 người đồng giới nam thì có tới 15 người nhiễm HIV.
Một quảng cáo về bộ dụng cụ tự xét nghiệm HIV OraQuick, tại Nairobi, Kenya
Bên cạnh nhóm MSM, người chuyển giới nữ cũng là nhóm có nguy cơ cao với tỉ lệ hiện nhiễm HIV tại Hà Nội là 5,8% năm 2022. Tại TPHCM, tỉ lệ này là 6,8% năm 2004 tăng lên 18% năm 2016 và 16,5% năm 2020.
Xu hướng đáng lo ngại khác là số người nhiễm HIV ở độ tuổi trẻ đang tăng lên. Số người nhiễm từ 15-29 tuổi tăng từ 32% năm 2016 lên 39,4% năm 2024. Theo UNAIDS, khoảng 1/3 số ca nhiễm HIV mới ở Việt Nam là người trẻ trong độ tuổi từ 15 đến 24.
Tiềm năng của ứng dụng hẹn hò tại Việt Nam
Việt Nam hiện có nhiều ứng dụng hẹn hò phổ biến phục vụ cộng đồng LGBT+, đặc biệt là nhóm MSM – nhóm có tỷ lệ nhiễm HIV cao nhất hiện nay. Grindr, Hornet, Blued, Jack’d là những ứng dụng hẹn hò phổ biến cho nam giới đồng tính và song tính.
Grindr – ứng dụng hẹn hò dành cho đồng tính nam và lưỡng tính, đã có hơn 6 triệu người dùng toàn cầu. Tại Việt Nam, Grindr có trên 4 triệu người dùng tích cực hàng tháng và hiện diện ở khoảng 200 quốc gia.
Bên cạnh đó, các ứng dụng khác như Jack’d, một ứng dụng khác dành cho cộng đồng LGBTQ+, cho phép người dùng kết nối với mọi người khắp nơi trên thế giới. Hornet, được nhiều người ví là phiên bản cải tiến thân thiện hơn của Grindr, có chức năng cho phép người dùng ẩn danh và kiểm soát ai có thể nhìn thấy hồ sơ của họ. Blued, một ứng dụng hẹn hò dành cho nam đồng tính luyến ái rất phổ biến trên toàn thế giới, là nền tảng kết nối cộng đồng với giao diện đơn giản, thân thiện.
Sự phát triển của các ứng dụng hẹn hò này tạo ra kênh tiếp cận lý tưởng cho các chương trình phòng chống HIV/AIDS, đặc biệt là nhắm vào nhóm đối tượng có nguy cơ cao.
Thực trạng xét nghiệm HIV tại nhà ở Việt Nam
Hiện nay, xét nghiệm HIV tại nhà đang trở nên phổ biến tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch COVID-19 vừa qua đã thúc đẩy nhu cầu về các dịch vụ y tế tại nhà.
Theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới, những người có nguy cơ phơi nhiễm cao với virus HIV (cán bộ Y tế, người quan hệ tình dục và sử dụng kim tiêm không an toàn) nên xét nghiệm một lần trong khoảng từ 3 đến 6 tháng một lần.
Tại Việt Nam, các bộ xét nghiệm HIV tại nhà hiện chưa thực sự phổ biến và giá cả còn khá cao. Trong khi thế giới đã có nhiều bộ test được chứng nhận như OraQuick In-home HIV và Home Access HIV-1 đã được Cục quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ công nhận, thì tại Việt Nam, những bộ xét nghiệm HIV tại nhà này chưa phổ biến, giá cả cũng khá cao nên không nhiều người lựa chọn.
Về độ chính xác, các chuyên gia lưu ý rằng tự xét nghiệm HIV tại nhà có chính xác hay không còn phụ thuộc nhiều yếu tố. Để giảm tỉ lệ bỏ sót bệnh do các bộ test HIV tại nhà có độ nhạy không cao, nên xét nghiệm lại sau khoảng 3 tháng.
Thời điểm xét nghiệm HIV cho kết quả chính xác nhất là sau khi phơi nhiễm với virus HIV từ 2-3 tháng. Đến 95% bệnh nhân xét nghiệm tìm ra bệnh không dưới 5 tháng sau khi phơi nhiễm với virus HIV.
Lợi ích và thách thức của việc tích hợp xét nghiệm HIV vào ứng dụng hẹn hò
Lợi ích tiềm năng
- Tiếp cận nhóm đối tượng có nguy cơ cao: Các ứng dụng hẹn hò cho phép tiếp cận trực tiếp nhóm MSM – nhóm có tỷ lệ nhiễm HIV cao nhất hiện nay tại Việt Nam.
- Giảm kỳ thị và rào cản tâm lý: Như một nguồn đã chỉ ra, “Các ứng dụng hẹn hò đã tạo ra một không gian kết nối mở dành cho cộng đồng LGBT+. Cách đây 10 năm, các thành viên trong cộng đồng rất khó để “bắt sóng” lẫn nhau bởi e sợ ánh mắt kỳ thị của mọi người xung quanh.”
- Xét nghiệm thuận tiện và riêng tư: Người dùng có thể đặt bộ xét nghiệm HIV và thực hiện tại nhà mà không cần đến cơ sở y tế, giúp vượt qua rào cản về địa lý, thời gian và lo ngại về bảo mật.
- Nâng cao nhận thức và giáo dục: Với số lượng người dùng vô cùng lớn, dating apps dành cho LGBT+ luôn là một kênh truyền thông vô cùng quan trọng bên cạnh Facebook và truyền thông trực tiếp.
- Phát hiện sớm và kiểm soát dịch hiệu quả: Phát hiện sớm các ca nhiễm HIV giúp người bệnh được điều trị kịp thời, đồng thời giảm nguy cơ lây nhiễm cho người khác. Hiện 70% người nhiễm HIV ở Việt Nam không còn khả năng lây nhiễm HIV vì lượng virus trong máu rất thấp nhờ điều trị ARV kịp thời.
Thách thức cần vượt qua
- Rào cản về luật pháp và chính sách: Việt Nam cần có khung pháp lý rõ ràng để quản lý việc xét nghiệm HIV tại nhà và bảo vệ quyền riêng tư của người dùng.
- Bảo mật thông tin cá nhân: Đã từng có tiền lệ khi “ứng dụng hẹn hò dành cho người đồng tính nam Grindr đang hứng chịu chỉ trích sau khi bị phát hiện chia sẻ thông tin về tình trạng nhiễm HIV của người dùng cho bên thứ ba.” Điều này đặt ra thách thức lớn về bảo mật thông tin.
- Đảm bảo chất lượng bộ xét nghiệm: Các bộ xét nghiệm HIV tại nhà cần được kiểm soát chất lượng và có độ chính xác cao để tránh kết quả sai.
- Chi phí và khả năng tiếp cận: Hiện nay, chi phí của các bộ xét nghiệm HIV tại nhà còn cao so với thu nhập trung bình tại Việt Nam, đặc biệt đối với nhóm người trẻ.
- Hỗ trợ sau xét nghiệm: Cần có hệ thống hỗ trợ tâm lý và kết nối với dịch vụ y tế cho những người có kết quả dương tính.
Tự xét nghiệm tại Việt Nam đã có những bước tiến lớn và được cộng đồng ủng hộ
Hướng đi cho Việt Nam: Bài học từ các mô hình thành công
Để triển khai thành công mô hình tích hợp xét nghiệm HIV vào ứng dụng hẹn hò tại Việt Nam, chúng ta có thể học hỏi từ các mô hình quốc tế thành công như TakeMeHome (Mỹ), STAR (Châu Phi), hoặc chương trình tại New Zealand, Australia và Brazil.
Đề xuất mô hình triển khai tại Việt Nam
- Hợp tác đa bên: Xây dựng mối quan hệ hợp tác giữa cơ quan y tế, các tổ chức phi chính phủ, các nhà phát triển ứng dụng hẹn hò và cộng đồng LGBT+.
- Thiết kế phù hợp với văn hóa địa phương: Đảm bảo các thông điệp và dịch vụ được thiết kế phù hợp với văn hóa và ngôn ngữ địa phương, tránh gây phản cảm.
- Xây dựng hệ thống hỗ trợ toàn diện: Ngoài việc cung cấp bộ xét nghiệm, cần có đường dây nóng tư vấn, hệ thống kết nối với các cơ sở y tế để điều trị ARV và hỗ trợ tâm lý.
- Đảm bảo bảo mật thông tin: Xây dựng hệ thống bảo mật thông tin cá nhân chặt chẽ, tuân thủ các quy định về bảo vệ dữ liệu.
- Trợ giá cho bộ xét nghiệm: Chính phủ và các tổ chức phi chính phủ có thể hỗ trợ chi phí cho bộ xét nghiệm HIV tại nhà để tăng khả năng tiếp cận cho người dùng.
Kết hợp với các biện pháp can thiệp khác
Mô hình này sẽ hiệu quả hơn khi kết hợp với các biện pháp can thiệp khác như:
- Điều trị dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP): Theo các chuyên gia, để ngăn chặn xu hướng gia tăng nhanh chóng của dịch HIV trong nhóm MSM và những người có hành vi nguy cơ cao, việc mở rộng điều trị PrEP trên toàn quốc là một trong những ưu tiên hàng đầu.
- Giáo dục và nâng cao nhận thức: Tăng cường các chiến dịch giáo dục về HIV/AIDS, đặc biệt nhắm vào nhóm trẻ và cộng đồng LGBT+.
- Giảm kỳ thị và phân biệt đối xử: Như ông Raman Hailevich, Giám đốc Quốc gia Chương trình phối hợp của Liên Hợp Quốc về HIV/AIDS (UNAIDS) đã lưu ý: “Sự thiếu hiểu biết về HIV, sự kỳ thị và phân biệt đối xử với HIV vẫn đang tiếp tục cản trở việc tiếp cận các dịch vụ.”
Hướng tới một tương lai không có AIDS
Việt Nam đã đặt mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030. Để đạt được mục tiêu này, cần có những cách tiếp cận sáng tạo và hiệu quả, trong đó việc tích hợp xét nghiệm HIV vào ứng dụng hẹn hò là một giải pháp tiềm năng.
Mô hình này không chỉ giúp tăng cường phát hiện sớm các ca nhiễm HIV, mà còn góp phần giảm kỳ thị, định hình lại cách tiếp cận sức khỏe tình dục và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người nhiễm HIV.
Kết hợp giữa công nghệ số và y tế công cộng, chúng ta có thể tạo ra một bước đột phá trong cuộc chiến chống lại HIV/AIDS tại Việt Nam, hướng tới một tương lai không còn AIDS, nơi mọi người đều có thể sống khỏe mạnh và không bị kỳ thị.
